Ο γύρος του κόσμου με τη Μαρίζα Ντεκάστρο.

Άρθρο της Τζίνας Καλογήρου(*).

Αναδημοσίευση από τον Αναγνώστη.

Η Μαρίζα Ντεκάστρο δεν χρειάζεται ασφαλώς ιδιαίτερες συστάσεις. Εδώ και χρόνια έχει χαράξει τον δικό της, ξεχωριστό δρόμο στο χώρο του παιδικού βιβλίου: ως καταξιωμένη και βραβευμένη συγγραφέας, ως οξυδερκής, επιδρασιακή και θαρραλέα κριτικός, ως βραβευμένη μεταφράστρια σημαντικών συγγραφέων και λογοτεχνικών βιβλίων, ως επιμελήτρια εκδοτικών σειρών και μέλος της συντακτικής επιτροπής του Αναγνώστη, αλλά και ως εκπαιδευτικός με μακρά κι ευδόκιμη θητεία στην εκπαίδευση.

Ανάμεσα στο πολύεδρο έργο της Μαρίζας Ντεκάστρο ξεχωρίζουν τα βιβλία της εκείνα τα οποία θα μπορούσαμε συλλήβδην και για την οικονομία του λόγου να ονομάσουμε βιβλία «γνώσεων» για παιδιά— βιβλία, δηλαδή, που εστιάζουν στη μύηση του νεαρού αναγνώστη σε ποικίλα θέματα της τέχνης και της ιστορίας, ωστόσο είναι εμβολιασμένα με λογοτεχνικά στοιχεία: ως προς το πλάσιμο της αφήγησης, το ύφος, την καλλιεργημένη γλώσσα, τις πολλαπλές οπτικές γωνίες μέσω των οποίων δίνονται τα γεγονότα, τη ρέουσα γραφή, κ.ά. Τα βιβλία γνώσεων της Μαρίζας Ντεκάστρο συναρμόζουν τη γνώση και την τέρψη, τον αναφορικό και τον συμβολικό αφηγηματικό κώδικα, την ακριβή και έγκυρη πληροφόρηση με τη γλαφυρή εξιστόρηση. Επιμένουν στη γνώση, τη στέρεη αναφορά στην τέχνη, τη μουσειακή εκπαίδευση και την ιστορία (ελληνική και παγκόσμια, αρχαία, βυζαντινή, νεότερη), την οποία ωστόσο εμπλουτίζουν με τα δώρα της λογοτεχνικής γλώσσας και τα πλούσια θέλγητρα της αφήγησης. Η συγγραφέας κατέχει ασφαλώς το χάρισμα της λογοτεχνίας, δηλαδή την ικανότητά της, μέσω της πανίσχυρης φόρμας της αφήγησης, να αναδεικνύει και να φωτίζει τις ιστορικές περιστάσεις, συνθήκες και γεγονότα μέσα από διαφορετικές και πολλαπλές οπτικές γωνίες και μέσα από τη ματιά και τον ψυχισμό επώνυμων ή ανώνυμων προσώπων. Στα βιβλία της Μαρίζας Ντεκάστρο η ιστορική πρώτη ύλη, έχοντας υποστεί τις αναγκαίες μεγεθύνσεις και διηθήσεις, παύει να είναι στεγνή, αφυδατωμένη και απρόσωπη για να μετουσιωθεί, με άλλα λόγια σε χυμώδη ζωντανή αφήγηση, αποκτώντας τη μέγιστη ελκυστικότητα για την ανάγνωση.

Όλα τα παραπάνω χαρίσματα επιβεβαιώνονται στο βιβλίο της "Κωνσταντινούπολη 1453" (με την αρμόζουσα εικονογράφηση του Σταμάτη Μπονάτσου, με τον οποίο η συγγραφέας έχει πολύ επιτυχημένα συνεργαστεί και σε άλλα της βιβλία) στο οποίο αναπλάθει με θαυμαστή λεπτομέρεια τις τελευταίες ημέρες πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, έχοντας πρώτα πραγματοποιήσει ενδελεχή μελέτη και έρευνα στις πηγές και σε έγκυρα ιστορικά εγχειρίδια. Διαβάζοντας το βιβλίο, ο αναγνώστης έχει την αίσθηση ότι παρακολουθεί σε slow motion τις τελευταίες δραματικές μέρες και ώρες πριν από το μοιραίο «Εάλω η Πόλις». Τι συνέβη, για παράδειγμα, την 18η Απριλίου ή την Κυριακή 27 Μαΐου του έτους 1453; Πώς οι Οθωμανοί προετοιμάστηκαν για την τελική επίθεση; Τι είπαν οι διπλωμάτες και πώς ο σουλτάνος προετοίμασε τους στρατιώτες του για την επίθεση; Τι έκανε και τι είπε στους δικούς του στρατιώτες ο τελευταίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκείνος που έπεσε στη μάχη σαν κοινός στρατιώτης, και που ήταν τότε «49 χρονών, 3 μηνών και 20 ημερών, και η πόλη την οποία υπερασπίστηκε 1.123 ετών,10 μηνών και 4 ημερών»; Η μέθοδός της, αυτή της προοπτικής μεγέθυνσης του ιστορικού γεγονότος μέσω της αφηγηματικής εξιστόρησης θυμίζει, ενδεχομένως, την κριτική θεωρία του Νέου Ιστορικισμού έτσι όπως αποτυπώθηκε σε διάφορα επιστημονικά βιβλία και ιδιαίτερα στο βιβλίο του James Shapiro ,1599: A Year in the Life of William Shakespeare στο οποίο αποδίδεται με λεπτομέρεια η εποχή, η ατμόσφαιρα, τα γεγονότα ενός μόνο έτους, του 1599, το οποίο έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας του Βάρδου. Η ιστορία επιβραδύνεται και χαλκεύεται στο αμόνι της αφήγησης, καθίσταται ζωντανή ύλη, αποκτώντας χρώμα, ένταση, παλμό.

Η συγγραφέας δημιουργεί μια υποβλητική, ευέλικτη και συναρπαστική αφήγηση ζωντανεύοντας τα γεγονότα μέσω ενός λόγου με έντονη εικονοποιία και λελογισμένη τροπικότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα (ένα από τα πολλά) ο τρόπος με τον οποίο περιγράφει με έντονες οπτικές και ακουστικές εικόνες, αλλά και με θαυμαστή οικονομία, τη μάχη στα τείχη: Βλέπουμε μπροστά μας τα κύματα των έξαλλων πολεμιστών, ακούμε τους κανονιοβολισμούς, τους ζουρνάδες και τα τύμπανα των εχθρών (σ.37).

Στο κεφάλαιο «Πως γράφτηκε αυτό το βιβλίο» η συγγραφέας εξηγεί με μεστή απλότητα τη συγγραφική της μέθοδο, παραδίδοντας με αυτόν τον τρόπο, αλλά και μέσα από το ίδιο της το βιβλίο συνολικά, ένα μάθημα προσέγγισης και ανάπλασης της ιστορίας: με νηφαλιότητα, χωρίς αυθαιρεσίες και διαστρεβλώσεις, με κριτική διάθεση και διάθεση ερμηνείας, και πάνω απ’ όλα μακριά από κάθε δογματισμό ή φανατισμό. Το μεγάλο επίτευγμα της Μαρίζας Ντεκάστρο είναι ότι προσεγγίζει ένα υπέρτατο τραύμα για τον Ελληνισμό, ένα συγκινησιακά υπέρ-φορτισμένο θέμα, μια πληγή της συλλογικής συνείδησης και μνήμης, κρατώντας ωστόσο το σωστό μέτρο στον τόνο της αφήγησης, αποδίδοντας το θέμα με τη δέουσα δραματικότητα, σεβασμό και συγκίνηση, χωρίς ωστόσο ίχνος ρητορικής έξαρσης, μελοδραματικότητας και –πολύ περισσότερο της όποιας εθνικίζουσας μεροληψίας ή αλυτρωτικής νοσταλγίας. H αφήγησή της διεισδύει στο άρρητο και ανείπωτο, αφήνοντάς μας να υποψιαστούμε αυτό που βρίσκεται πίσω από τη δράση και τις πράξεις των ανθρώπων, εις τον πάτο της εικόνας.

Ενδεικτικό της πρόθεσής της να δώσει το γεγονός σφαιρικά και μέσα από έναν πυκνό υπαινικτικό λόγο, είναι το γεγονός ότι χρησιμοποιεί το συχνό στη λογοτεχνία μοτίβο του εμψυχωτικού λόγου ενός ηγέτη πριν από τη μάχη (με εμβληματικό παράδειγμα το λόγο του Ερρίκου του Ε΄ στο ομώνυμο έργο του Shakespeare), αλλά το δίνει και από την πλευρά των Οθωμανών, παρουσιάζοντας τον Μωάμεθ τον Πορθητή ,να καλεί τους στρατιώτες του στο όνομα του Μωάμεθ να επιδείξουν γενναιότητα για να κάνουν δικά τους στο τέλος υλικά πλούτη – παντοειδή λάφυρα του πλιάτσικου. O Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, από την άλλη, καλεί τους στρατιώτες και τους ξένους συμμάχους του στη μάχη εις το όνομα του Χριστού, ζητώντας τους να επιδείξουν πίστη και αφοσίωση στους στρατηγούς και να υπερασπιστούν με ανδρεία την Πόλη ως πατρίδα. Η σύγκρουση των δύο ριζικά έτερων κόσμων εγγράφεται στο πεδίο μιας συμβολικής αντίθεσης του πολέμου: αφενός ως πεδίου δήωσης και υλικής αρπαγής και, αφετέρου, ως μάχης για την υπεράσπιση άυλων κεκτημένων και απαράγραπτων αξιών.

Το βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο "Ένας κόσμος σε κίνηση", (επιμέλεια: Μανώλης Πατηνιώτης και Αριστοτέλης Τύμπας), είναι ένα μοναδικό στο είδος του βιβλίο ως σύλληψη και θεματολογία, αλλά και ιδιαίτερα απαιτητικό και δύσκολο ως εγχείρημα συγγραφής και σύνθεσης του κειμένου και του συνοδεύοντος εικαστικού και φωτογραφικού υλικού. Πώς διαμορφώθηκε ο κόσμος μας, περνώντας από συναρπαστικές ανακαλύψεις και ριζοσπαστικές μεταλλαγές, για να γίνει αυτός που ξέρουμε σήμερα; Μια τέτοια, ανάλογη αίσθηση μεταδίδει και το εικονοβιβλίο του γιαπωνέζου συγγραφέα-εικονογράφου Mitsumasa Anno Anno‘s Medieval World (ο γαλλικός τίτλος είναι πιο εύγλωττος: Comment la Terre est devenue ronde) στο οποίο περιγράφεται το πώς οι άνθρωποι άρχισαν σταδιακά να αντιλαμβάνονται τη σφαιρικότητα του πλανήτη και να αλλάζουν τις κοσμολογικές τους αντιλήψεις.

Η συγγραφέας διαγράφει ένα μεγάλο χρονικό τόξο, περιγράφοντας τις σημαντικές εξελικτικές μεταβολές ενός κόσμου σε αέναη κίνηση με αφετηρία το έτος 1776 (Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής) και φτάνοντας έως το 1876 όπου ο Ερρίκος Σλήμαν αρχίζει ανασκαφές στις Μυκήνες. Στο ενδιάμεσο, το ταξίδι στον ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο μας περνά από πολλούς σταθμούς. Η συγγραφέας αναφέρεται στις μεγάλες επαναστάσεις, τις εξεγέρσεις, και τα κινήματα ανεξαρτησίας, στα μεγάλα εξερευνητικά ταξίδια, τις συγκοινωνίες και τις ποικίλες μετακινήσεις με νέα μέσα μεταφοράς, τις επιστημονικές ανακαλύψεις και τις εφευρέσεις, τη Βιομηχανική Επανάσταση, τις εργασιακές συνθήκες και τα επαγγέλματα, τις αλλαγές στην Εκπαίδευση και στις αντιλήψεις για την παιδική ηλικία: σε όλα όσα, δηλαδή, άλλαξαν ριζικά τη φυσιογνωμία του κόσμου μας και την καθημερινότητα της ζωής των ανθρώπων, αλλά και τις κυρίαρχες νοηματοδοτήσεις της πραγματικότητας. Η συγγραφέας τιθασεύει έναν τεράστιο όγκο στοιχείων, επιμένοντας στο καίριο, το ουσιώδες, το φλέγον, αλλά και διανθίζοντάς το έξυπνα με γλαφυρές λεπτομέρειες, ικανές να προκαλέσουν έκπληξη στο νεαρό αναγνώστη: Το ξέρατε ότι το πρώτο ποδήλατο (χωρίς πετάλια) κυκλοφόρησε το 1817; Ότι το 1768 εφευρέθηκε το πρώτο αεριούχο αναψυκτικό, η σόδα; Ότι το 1784 εφευρέθηκαν τα πρώτα πολυεστιακά γυαλιά;-η τελευταία πληροφορία προκαλεί αίσθημα ευγνωμοσύνης σε πολλούς ενήλικους αναγνώστες και ιδιαίτερα στην υποφαινόμενη, είναι βέβαιο!

Η διάθεση της συγγραφέως να ζωοποιήσει την Ιστορία ως μικρο-ιστορία και αφήγηση ζωής, άρρηκτα συνδεδεμένη με τη φωνή, τη δράση και τον ψυχισμό του ανθρώπου, είναι και σ’ αυτό το βιβλίο ορατή. Οι σελίδες που αφιερώνονται στην αισχύνη του δουλεμπορίου, για παράδειγμα, διανθίζονται με απόσπασμα αυτοβιογραφικής αφήγησης ενός σκλάβου από το Μπενίν, ο οποίος αναφέρεται πολύ ζωντανά στον ανείπωτο πόνο των θυμάτων των αδίστακτων δουλεμπόρων.

Η συγγραφέας αναφέρεται επίσης στα πρώτα αναγνώσματα για παιδιά, εξηγώντας με καίριο τρόπο την έννοια αυτού που η Ντενίζ Εσκαρπί ονομάζει «ιδιοποιημένο αφήγημα»[1]. Οι σελίδες 46-47 συνιστούν μια υποδειγματική παρουσίαση των σημαντικότερων βιβλίων – ως επί το πλείστον ιδιοποιημένων που διάβαζαν τα παιδιά από τα τέλη του 18ου και καθ ’όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Από μία άποψη, το βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο είναι και ένα ταξίδι στη λογοτεχνία και σε αναγνώσματα που έχουν εγγραφεί βαθιά στο συλλογικό φαντασιακό. Διαβάζοντας στο βιβλίο για το δουλεμπόριο, τα ταξίδια, τις ανακαλύψεις, την εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας, κ.ά., ο αναγνώστης καλείται να ταξιδέψει στον κόσμο με όχημα αυτή τη φορά τη σχετική λογοτεχνία, από την Καλύβα του μπαρμπα- Θωμά έως τον Βερν, και από τους Ελβετούς Ροβινσώνες έως τον Ντίκενς. Η συγγραφέας προτείνει στον αναγνώστη να προεκτείνει την ανάγνωση του βιβλίου και να ιχνηλατήσει το βάθος του ιστορικού πεδίου μέσα από τις σελίδες εμβληματικής λογοτεχνικής μυθοπλασίας.

Γενικότερα στο βιβλίο, η ιστορία χάνει τον αποστεωμένο χαρακτήρα της ως συνοπτική περιγραφική πληροφορία για να αποκτήσει νόημα μέσα σε μια πειστική, συνεκτική και ρέουσα αφήγηση που εξελίσσεται σε άρρηκτη συνομιλία με το πλούσιο εικονογραφικό υλικό (χάρτες, γκραβούρες, φωτογραφίες, πίνακες ζωγραφικής –επιμέλεια: Ειρήνη Βοκοτοπούλου) το οποίο διακρίνεται για την καλαισθησία του και την ικανότητά του να ζωντανεύει με άμεσο τρόπο, εξάπτοντας τη φαντασία, το ιστορικό συγκείμενο μέσα στο οποίο εγγράφεται. Ο υποδειγματικός συνολικός σχεδιασμός της έκδοσης από τον Δημήτρη Χαλκιόπουλο συμβάλλει περαιτέρω στην οργανική σύνδεση οπτικού και λεκτικού κειμένου και στην αισθητική αρτίωση του βιβλίου.

Τα βιβλία της Μαρίζας Ντεκάστρο αποκαλύπτουν τη στέρεη και συγκροτημένη συγγραφική προσωπικότητά της, την καλαισθησία και την οξύνοια που τη διακρίνει ως συγγραφέα, την ικανότητά της να αφουγκράζεται τις ανάγκες των καιρών και να ακουμπά με σύνεση και ευαισθησία τον ψυχισμό των σημερινών νεαρών αναγνωστών, ξυπνώντας τους τη σκέψη και ταξιδεύοντάς την στα πέρατα του κόσμου και του καιρού.

(*) Η Τζίνα Καλογήρου είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και Διδακτικής, ΕΚΠΑ

Πληροφορίες:

Μαρίζα Ντεκάστρο, Κωνσταντινούπολη 1453, εικονογράφηση: Σταμάτης Μπονάτσος, Κέδρος 2017.

Μαρίζα Ντεκάστρο, Ένας κόσμος σε κίνηση, επιμέλεια: Μανώλης Πατηνιώτης και Αριστοτέλης Τύμπας, εκδ. Καλειδοσκόπιο 2017.

[1] Βλ. το βιβλίο της σε εξαιρετική μετάφραση της Στέσης Αθήνη Η παιδική και νεανική λογοτεχνία στην Ευρώπη. Ιστορική επισκόπηση, εκδ. Καστανιώτη 1995. Βλ.επίσης σχετικά , Tzina Kalogirou- Vasso Economopoulou, “Une pionnière de la littérature de jeunesse : Denise Escarpit en grec. L’importance et la réception de La littérature d’enfance et de jeunesse. Panorama Historique”, Nouvelles Perspectives en Littérature Jeunesse .Hommage à Denise Dupont-Escarpit Sous la direction de Pierre Bruno et Bernadette Poulou, Dijon: Éditions Universitaires de Dijon 2016, 95-106.